دکتر محمدابراهیم ذاکر دندان‌پزشک و پژوهشگر تاریخ پزشکی
دکتر محمدابراهیم ذاکر دندان‌پزشک و پژوهشگر تاریخ پزشکیمسواک در متون و احادیث دینی:
ما در متون دینی خود بیش از صد و ده حدیث و روایت داریم که دربارۀ موارد ارزشمندی مسواک سخن گفته و در یک یا دو جا بارها و زمان‌های مسواک زدن را نیز بازگو کرده است و نه تنها منعی در زمان مسواک‌زدن پیش از خواب دیده نمی‌شود؛ بلکه روش زیستی پیامبر (ص) تاکید برآن داشته است.
شیوۀ و زمان مسواک‌زدن:
کان النبیُّ (ص) إذا استاکَ استاکَ عَرضا ، وکانَ یَستاکُ کُلَّ لَیلَهٍ ثلاثَ مَرّاتٍ : مَرَّهً قَبلَ نَومِهِ ، ومَرَّهً إذا قامَ مِن نَومِهِ إلى وِردِهِ ، ومَرَّهً قَبلَ خُروجِهِ إلى صلاهِ الصُّبحِ ، وکانَ یَستاکُ بالأراکِ أمَرَهُ بذلک جَبرَئیلُ. هرگاه پیامبر می‌خواست مسواک بزند، دندان‌ها از پهنا مسواک می‌زد [نه از درازا]. او هرشب سه بار مسواک می‌زد: یک بار پیش از خوابیدن، یک بار پس از بیدارشدن و آهنگ نیایش‌کردن و بار سوم پیش از بیرون‌رفتن برای نماز پگاه. او به فرمان جبراییل از چوب درخت اراک برای مسواک‌زدن بهره می‌برد. (بحار، ج۱۶، ۲۵۴)
ارزشمندی مسواک زدن در منابع دینی:
به هررو بخش نخست این گفتار از یک سو ارزشمندی مسواک‌زدن از منظر آیینی در پیشگاه دادار بزرگ و ملوکتیان است و از سوی دیگر:
– سفارش‌های تاکیدی مسواک زدن به گونه‌ای که تا به مرز وجوب رسانده می‌شود (من لایحضره، ج۴، ۱۳، ح ۴۹۶۸)؛
– و این که مسواک زدن منش پیامبران می‌باشد (کافی، ج۶، ۴۹۵، حدیث شمارۀ۱)؛
– و مسواک زدن، رفتاری برخاسته از سرشت و نهاد الهی است (سنن ابن‌ماجه، ج۱، ۱۰۷، حدیث شمارۀ ۴۰۸)؛
– و ارزش نماز با مسواک زدن، بسیار گرانبهاتر و ارزشمندتر می‌شود (خصال، ۴۸۰، حدیث شمارۀ ۵۲)؛
– و مسواک زدن رضایت یزدان را به دنبال دارد (کافی، ج۶، ۴۹۵، حدیث شمارۀ ۴)؛
– مسواک زدن دندان‌ها را استوار و نیرومند می‌کند (کنز العمال، ج۶، ۶۴۶، حدیث شمارۀ ۱۷۲۰۸)؛
– زبان را بسیار رسا و گویا می‌سازد (بحار، ج۷۶، ۱۳۵، ح ۴۸)؛
– و بهبودبخش هر بیماری خواهد بود (کنز العمال، ج۹، ۳۱۱، حدیث شمارۀ ۲۶۲۶۴)؛
– دوازده ویژگی مسواک: دستور پیامبر، پاکیزگی دهان، جلای دیدگان، خشنودی یزدان، بُرندگی بلغم، افزایش دهندۀ حافظه، سپید کنندۀ دندان‌ها، افزایش نیکی‌ها، از میان بردارندۀ جرم‌های دندانی، سامان دهندۀ معده، استوار کنندۀ لثه، شادمان‌کنندۀ یزدان و فرشتگان (جامع الاخبار، ۱۵۱، حدیث شمارۀ ۳۴۰؛ بحار، ج۷۶، ۱۲۹، حدیث شمارۀ ۴۹ و ۱۳۷)؛
– و باید مسواک در پهنای دندان زده شود و نه در درازای آن (بحار، ج۷۶، ۱۳۷؛ مسند ابن‌حنبل، ج۷، ۱۷۳)؛
– مسواک از چه چوبی برگزیده شود (بحار، ج۱۶، ۲۵۴؛ کنز العمال، ج۹، ۳۲۰ و ۳۲).
ابن‌بابویه در من لایحضره الفقیه، ج۱، ۵۴ دربارۀ امام ششم (ع) آورده است: ترک الصادق (ع) السواک قبل أن یقبض بسنتین و ذلک أن أسنانه ضعفت. امام صادق (ع) دو سال پیش از چشم از جهان فروبستن، مسواک‌زدن را کنار گذاشتند که به دنبال آن دندان‌هایشان سست شد. (بحار، ج۷۶، ۱۲۷).
زمان مسواک‌زدن از دیدگاه کتاب‌های پزشکی کهن ایران‌زمین
کتاب اشتانقهردی: آن‌هایی که خواهان پاییدن تندرستی‌اند، بهتر است نخست یک‌هفتم آخر شب را از خواب برخیزد و دست‌نماز بگیرد. سپس مسواک بزند و خود را پاکیزه نماید و پوشاک تمیز بپوشد و به ستایش پروردگار و گریه و زاری به‌درگاه او برای نیازهای خود بپردازد. با چوب درختان تلخ یا تند مسواک بزند. مسواک او یکنواخت کم‌گره و نمور و به اندازۀ کلفتی انگشت کوچک و به درازای یک وجب باشد. هرگز نباید از درختان ناآشنا مسواک را برگزینند؛ زیرا ممکن است از گونۀ زهری باشد و نگذارد مسواک کهنه و گندیده شود. از پهنا روی دندان‌ها و کام و زبان کشیده شود سپس دهان را در تابستان با آب سرد و در زمستان با آب گرم بشوید. (فردوس، عربی، ۵۶۵؛ فردوس، برگردان ذاکر، ۵۳۴؛ سیری در سه قرن، ۳۴)
آن که هر بامداد مسواک کنند و اندر مسواک‌کردن چندان استقصا نکنند که آب جلای طبیعی از وی برود از بهر آن که چون جلای طبیعی برود، روی دندان درشت کردند و بخارها زودتر و بیشتر پذیرد و مسواک از چوبی نرم و تلخ باید. (ذخیره، خطی، ۳۸۷؛ سیری در سه قرن، ۵۹۱)
باید بامداد و شبانگاه مسواک و خلال‌کردن و سنون‌ها که یادکرده آمد به کار داشتن. (ذخیره، خطی،۳۸۱؛ سیری در سه قرن ۵۷۶)
دوم، آن که خلطی بد در گوهر دندان گذر یابد و غذا او گردد و رنگ گوهر او بگرداند: پیش از آن که سفال گردد به مسواک زایل توان کرد و آن را که سفال گردد، بباید تراشید و آن چه اندر باب نگه‌داشتن دندان یادکرده، چون مسواک‌کردن بامداد و شبانگاه وقت خواب، دندان‌ها چرب‌کردن و سنون‌ها به کار داشتن. (ذخیره، خطی، ۳۹۰؛ سیری در سه قرن ۶۰۳)
درمان آن را که سبب، مزاج سطح دهان باشد؛ یا سبب اندر بیخ دندان‌ها باشد؛ یا اندر گوشت بن دندان، … و بامداد و شبانگاه مسواک و خلال‌کردن و سَنونی به کار داشتن. (ذخیره، خطی، ۵۸۰، سیری در سه قرن، ۶۳۸)
شیوۀ مسواک‌زدن از دیدگاه رازی:
مسواک را نباید با فشار بر روی دندان بکشید؛ زیرا درخشانی و همواری آن را از میان برده و زبر خواهد کرد، بستری خوب برای نشستن جرم و چرکی برروی دندان می‌شود. (حاوی، دکن، ج۳، ۱۱۳؛ حاوی، برگردان ذاکر، ج۳، ۱۴۵؛ سیری در سه قرن، ۱۰۳)
اگر مسواک به اندازه زده شود دندان‌ها و لثه را درخشان و نیرومند می‌سازد و از پوسیدگی جلوگیری و دهان را خوشبو می‌کند. بهتر است با چوبی که در آن سختی و تلخی ویژه‌ای است، مسواک زده شود. زیاده‌روی در مسواک‌زدن درخشانی مینای دندان را می‌زداید، پس جِرم‌ها به تندی برروی دندان‌ها نشسته، آن‌ها را جنبان و باریک می‌کند. (المنصوری فی الطب، برگردان ذاکر، ۲۶۶؛ سیری در سه قرن، ۲۲۸).
روغن‌مالی دندان‌ها از دیدگاه پزشکی کهن
گوید: از راه‌های جلوگیری از نشستن جرم بر روی دندان، روغن‌مالی آن هنگام خواب است. اگر سردی در آن باشد، روغن ناردین و گرنه با روغن گل روغن‌مالی شود. چنانچه با آمیختۀ هر دو روغن‌مالی شود بهتر و کار آمدتر از یک روغن خواهد بود. چنانچه پیش از مالیدن روغن، دندان‌ها با عسل شسته شوند سپس روغن به همۀ جای آن مالیده شود، سودمندتر خواهد بود. (حاوی، دکن، ج۳، ۱۱۳؛ حاوی، برگردان ذاکر، ج۳، ۱۴۵؛ سیری در سه قرن، ۱۰۳)
یکی دیگر از راه‌هایی که از پوسیدگی دندان‌ها جلوگیری می‌کند: مالیدن شبانۀ روغن به دندان‌ها می‌باشد. (المنصوری فی الطب، برگردان ذاکر، ۳۰۸؛ سیری در سه قرن، ۲۳۱)
اگر نیاز به سردی بخشیدن به دندان باشد باید هنگام خوب روغن گُل، اگر نیاز به گرمی باشد روغن بان و سنبل رومی برروی دندان بمالند. گاهی نیاز به هر دو می‌باشد، بهتر آن است اگر به سردی نیاز است، نخست با عسل دندان‌ها را ماساژ دهند و اگر کمی سردی بود؛ یا گرمی کم بود با شکر مالش دهند. عسل و شکر هر دو برای جلا و پوشش و گرم‌کردن و پاکسازی دندان بسیار خوبند و شکر از عسل بهتر است. (قانون، هه‌ژار، ج۳، ۳۳۹؛ سیری در سه قرن، ۴۸۸) نزدیک به همین گفته را جرجانی دارد. ذخیره، خطی، ۳۸۷؛ سیری در سه قرن، ۵۹۱)
سودمندی‌های مسواک در پزشکی کهن ایران
از سودمندی‌های مسواک‌زدن، دهان را پاکیزه و بلغم را آب می‌کند. زبان را رسا و گویا و درخشان می‌سازد، سخن را زیبا و خواست به خوراک بهتر می‌کند. (فردوس الحکمه، ۵۶۵؛ فردوس، برگردان ذاکر، ۵۳۵؛ سیری در سه قرن، ۳۴)
راه‌های جلوگیری از ساخته‌شدن جرم برروی دندان‌ها، در برگیرندۀ: پرهیز از بسیار و پی‌درپی مسواک‌زدن؛ زیرا درخشندگی و همواری سطح دندان ازمیان‌رفته و زبر می‌شود. (حفظ الاسنان و استصلاحها، حنین، ۶۰؛ سیری در سه قرن، ۶۰)
ابن‌ماسویه گوید: ابن‌ماسویه گوید: برداشت شده از کتاب فی تدبیر السنه عیسا فرزند ماسویه دربارۀ شیوۀ نگاه‌داری زبان گفته است: مسواک‌زدن زبان را خشک می‌کند و آن را خوشبو می‌سازد و مغز را پاکسازی می‌نماید و حسگرها را لطیف و دندان‌ها را پاک و درخشان و لثه را استوار می‌سازد و شایسته است هر کس با مسواکی، مسواک بزند که سازگاری با او دارد. تب‌داران چوب درخت بید برای مسواک‌زدنشان خوب است. کسانی که دارای لثه‌ای سست و ناتوان هستند چوب درخت طرفا خوب می‌باشد. باید مسواک را در گلاب فرو کنند سپس مسواک بزنند. (حاوی، دکن، ج۳، ۱۴۹؛ حاوی، برگردان ذاکر، ج۳، ۱۷۷؛ سیری در سه قرن، ۱۴۴)
دهان‌شویه‌ها در کتاب الحاوی فی الطب رازی
دهان‌شویه‌های گرم برای لثۀ نازک چسبنده به دندان زیان‌آور است؛ زیرا لبه‌های لثه به گونۀ سرشتی دارای نموری لیز و چسبنده‌ای‌اند. اندازۀ این نموری به اندازۀ چسبندگی لثه به دندان می‌باشد، دهان‌شویه‌های گرمازا این نموری را ازمیان‌می‌برند و انگیزۀ جداشدن لثه از دندان می‌گردند. دهان‌شویه‌های پودری گرم و گرمازا دیوارۀ دندان‌ها را زبر می‌کند و آن را برای نشستن چرک برویشان آماده می‌کنند. ازاین‌رو باید راهی جست که درخشندگی و همواری دندان‌ها ازمیان‌نرود تا زمینۀ سایش زودرس و نشستن جرم برویشان نشود. (حاوی، دکن، ج۳، ۱۱۳؛ حاوی، برگردان ذاکر، ج۳، ۱۴۵؛ سیری در سه قرن، ۱۰۳)
سپیدکردن دندان‌ها
حجر سنگی است که ربایندۀ چیزی مانند کفک دریا (زبد البحر) است، اگر با آن مسواک زده شود، دندان‌ها را سپید می‌کند. (فردوس، برگردان ذاکر، ۴۰۸؛ سیری در سه قرن، ۳۰)
دارویی که دندان‌ها سیاه را بزداید: قنبیل ده درم‌سنگ، پلپل چهار درم‌سنگ، حماما سه درم‌سنگ، سادج هندی دو درم‌سنگ، مازوی سوخته هشت درم‌سنگ، بگویند و ببیزند و بدان مسواک کنند. جرجانی همانند آن را در اغراض دارد (ذخیره، خطی، ۷۴۰؛ اغراض، ۴۱۳؛ سیری در سه قرن، ۶۱۷)
بالاآوردن (قئ) و نقش آن در تندرستی دندان
آن که هر وقت که قیء خواهد کرد، نخست دندان‌ها را چرب کنند پس قیء کنند و هر شب وقت خواب دندان‌ها را به روغن چرب کنند تا بخارها بر وی نگیرد. (ذخیره، خطی، ۳۸۷؛ سیری در سه قرن، ۵۹۱)
بهداشت دندان‌ها
بهتر است از شکستن چیزهای سخت و بسیار جویدن خوراکی‌های سفت، چسبناک، کشدار مانند خرما و ناطف (نوعی حلوا) و مانند آن خودداری کنند و از بسیار بالاآوردن بپرهیزند که دندان را تباه می‌سازد. همچنین سنون (دندان‌شویه‌ها) و مسواک را به گونه‌ای هماهنگ و میانه به کار برند و باید از چیزهای کُند و کرخت‌کنندۀ دندان‌ها مانند یخ و آب یخ به ویژه پس از خوراک گرم دوری کنند. (المنصوری فی الطب، برگردان ذاکر، ۲۶۷؛ سیری در سه قرن، ۲۲۸)
بایسته است که دندان‌های آسیاب را با نخوردن چیزهای بسیار ترش پایید. کارهایی که دندان‌ها و لثه را استوار و نیرومند می‌سازد و دهان را خوشبو می‌کند: مسواک‌زدن با مسواکی که از نظر چگونگی چوب، میانه باشد و دارای اندکی تلخی و بندآورندگی باشد و در کنار آن سعد و اذخر و زاگ سرخ باشد. همچنین بایسته است، در کاربرد مسواک زیاده‌روی نفرمایند؛ زیرا لثه را می‌خراشد و آن را تباه می‌کند و اندازۀ آن را کاهش می‌دهد و دندان‌ها را جنبان و لرزان می‌نماید. اگر خواهان پاک و درخشان‌کردن دندان‌های خود هستید، بهتر است که دندان‌ها با پارچه‌ای زبر به همراه دهان‌شویه‌های پاک و درخشان‌کننده مالش دهید. (کامل، ج۲، ۴۶؛ سیری در سه قرن، ۳۵۷)
راه‌های جلوگیری از افتادن دندان‌ها: مسواک‌زدن با کزمازک و زاگ بلور و گلنار و گل‌سرخ و صندل و آن چه به مانندشان است، را انجام دهند. بایسته است، از سرازیرشدن فزونی‌های فراوان از سر به سوی سینه جلوگیری کرد و افشرۀ جوشاندۀ خشخاشی با برخی داروها و دیاقود، به کار ببرد. اگر مادۀ آن تند باشد، باید شراب خشخاش ساده بنوشد. (معالجات، ج۲، ۴۶؛ سیری در سه قرن، ۲۹۹)
در مسواک‌کردن باید میانه‌وری کند، کاری نشود که درخشندگی مینای دندان را از بین ببرد، که از سرازیرشدن مواد و بخارهای بالارو از معده تأثیر می‌پذیرد. اگر مسواک‌زدن به اندازۀ میانه باشد، دندان را جلا دهد و نیرو می‌بخشد و گوشت میان دندان‌ها را سفت می‌کند و از کُندشدن آن جلوگیری می‌کند و دهان را خوشبو می‌گرداند. بهترین چوب مسواک آن است که گیرندگی و تلخی در آن باشد. (قانون، هه‌ژار، ج۳، ۳۳۹؛ سیری در سه قرن، ۴۸۷)
دگرگونی رنگ دندان
سببِ تغیّر لونِ دندان، یا بخاری باشد که بر ظاهر نشیند و دندان بدان آلوده شود، یا خلطی بد اندر گوهر دندان گذر یابد و غذای او گردد. درمان: بخارها را به مسواک و سَنون زایل کنند. و اگر بخارها به افراط باشد، نخست استفراغ‌ها کنند به ایارج فیقرا و قوقایا و حبّ صبر، پس سَنون به کار دارند. (اغراض، ۵۸۱؛ سیری در سه قرن، ۶۴۵)
کتاب‌نامه
اغراض الطبیه و المباحث العلائیه، اسماعیل جرجانی، پژوهش حسن تاج‌بخش، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴خ؛
الاصول من الکافی، ثقه‌الاسلام کلینی، ابوجعفر محمد فرزند یعقوب فرزند اسحاق رازی (د: ۳۲۹ق)، به کوشش محمد آخوندی، دارالکتب الاسلامیه، بازار سلطانی، تهران، ۱۳۷۴ – ۱۳۷۹ق؛
بحار الانوار، کتاب ۷۶، ملا محمدباقر مجلسی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷؛
بحار الانوار، کتاب ۷۶، ملا محمدباقر مجلسی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۷؛
جامع الاخبار، تاج الدین محمد فرزند محمد فرزند حیدر شعیری (سدۀ ۶هـ)، انتشارات رضی، قم، ۱۳۶۳خ؛
حاوی فی الطب فی أمراض الأذن و الأنف و الأسنان، بیماری‌های گوش، بینی و دندان، پژوهش از روی دست‌نوشته‌های کهن کتابخانۀ پهلواری و اسکوریال، وزارت فرهنگ هندوستان، چاپخانۀ مجلس دایره‌المعارف عثمانی، حیدرآباد دکن هند، 1375ق / ۱۹۵۵م؛ پژوهش و برگردان محمدابراهیم ذاکر، مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، ۱۳۹۱خ؛
کتاب الخصال، ابن‌بابویه، شیخ صدوق محمد فرزند علی (۳۰۵ – ۳۸۱ق)، انتشارات جامعۀ مدرسین، ۱۴۰۳ق؛
خصال شیخ صدوق، ابن‌بابویه، محمد فرزند علی (۳۰۵ – ۳۸۱ق)، برگردان کمره‌ای، محمدباقر (۱۲۸۳ – ۱۳۷۴خ)، کتابچی، تهران، ۱۳۷۷خ؛
ذخیره خوارزمشاهی، جرجانی، اسماعیل (د: ۵۳۱ق)، ذخیره خوارزمشاهی، فکسیمیله به کوشش دانش‌پژوه، افشار، چ تهران، ۱۳۴۴ خ (ذخیره خطی) و چاپ پنج کتاب به کوشش دکتر محمد رضا محرری فرهنگستان علوم پزشکی ۱۳۸۰خ اسماعیل جرجانی فرزند حسن (د ۵۳۱ ق)، ذخیره خوارزمشاهی، چاپ پنج کتاب به کوشش دکتر محمد رضا محرری فرهنگستان علوم پزشکی ۱۳۸۰خ؛
سنن ابن‌ماجه؛ یا سنن الحافظ ابی‌عبدالله محمد بن یزید القزوینی ابن‌ماجه، ابوعبدالله محمد فرزند یزید قزوینی، ابن‌ماجه (۲۰۹-۲۷۳ق)، به کوشش معروف، بشار عواد، دار الجیل، بیروت – لبنان، ۱۴۱۸ق / ۱۹۹۸م؛
سیری در سه قرن دانش دندان‌پزشکی، ذاکر محمدابراهیم، مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، انجمن دندان‌پزشکان ایران، ۱۳۸۹خ؛
فردوس الحکمه فی الطب، علی فرزند سهل ربن تبری(ز: ۲۳۶ق)، به کوشش عبدالکریم سامی جندی، بیروت، ۲۰۰۲م؛
فردوس الحکمه، علی فرزند سهل ربن طبری (د: ۲۶۰ق)، پژوهش محمد زبیر صدیقی، برلین، ۱۹۲۸م؛ برگردان محمدابراهیم ذاکر و علینقی منزوی، مرکز تحقیقیات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشکدۀ طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، ۱۳۹۱خ؛
قانون فی الطب، حسین فرزند عبدالله، ابن‌سینا (۳۷۰ – ۴۲۸ق)، داراحیاء التراث العربی، بیروت – لبنان؛ برگردان عبدالرحمان شرفکندی (هه‌ژار)، انتشارات سروش، چاپ هشتم، تهران، ۱۳۸۵خ؛
القول فی حفظ الانسان و استصلاحها، حنین عبادی فرزند اسحاق (۱۹۴-۲۶۴ق / ۸۰۹- ۸۷۷م)، پژوهش، دکتر محمد فواد الذاکری، دار القلم، حلب، سوریه،۱۹۹۶ م / ۱۴۱۷ق؛
الکافی ( اصول دو جلدی)، ثقه الاسلام کلینی، محمد فرزند یعقوب (د: ۳۲۹ق)،محمدحسین درایتی، مؤسسه دار الحدیث؛
اصول کافی، ثقه الاسلام کلینی، محمد فرزند یعقوب (د: ۳۲۹ق)، برگردان کمره‌ای، محمدباقر (۱۳۷۴ – ۱۲۸۳، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران ۱۴۲۱ق / ۱۳۷خ، شش جلد؛
کامل الصناعه الطبیه، علی اهوازی فرزند عباس زرتشتی ارجانی، انجمن تاریخ دانش‌های عربی و اسلامی، دانشگاه فرانکفورت – آلمان، ۱۹۹۶م/۱۴۱۷قکنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، متقی الهندی، علاءالدین علی فرزند حسام‌الدین تاوری (د: ۹۷۵ق)، پژوهش بکری حیانی و صفوت سقا، موسسه رساله، بیروت، لبنان، ۱۹۸۹م/۱۴۰۹ق؛
مسند الإمام أحمد بن حنبل، ابوعبدالله احمد فرزند محمد فرزند حنبل فرزند هلال فرزند اسد شیبانی (۱۶۴ – ۲۴۱ق)، به کوشش احمد محمد شاکر، انتشارات، دار الحدیث، قاهره، چاپ یکم، ۱۴۱۶ق / ۱۹۹۵م؛
معالجات البقراطیه، ابوالحسن تبری (د: ۳۵۹ق)، کتاب یکم و دوم، پژوهشگر فواد سزگین، ۱۹۹۰م / ۱۴۱۰ق، فرانکفورت، آلمان، فاکسمیله از دست‌نوشتۀ کتابخانۀ ملک – تهران، شماره‌ی ۴۴۷۴٫ برگردان بخش دندان‌پزشکی آن به پارسی، محمدابراهیم ذاکر، کتاب سیری در سده دندان‌پزشکی ایران (از ۲۳۶ تا ۵۳۱ درگذشت جرجانی)
من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ابن‌بابویه، محمد فرزند علی (۳۰۵ – ۳۸۱ق)، مقدمه و تصحیح، غفاری، علیاکبر، انتشارات، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، مؤسسه النشر الإسلامی، قم، ۱۳۶۳خ / ۱۴۰۴ق؛
المنصوری فی الطب، محمدزکریای رازی(۲۵۱-۳۱۳)، به کوشش دکتر حازم بکری صدیقی، معهد المخطوطات العربیه، کویت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۷م، برگردان محمدابراهیم ذاکر موزۀ تاریخ علوم پزشکی ایران، تهران ۱۳۸۷خ؛