دکتر محمدابراهیم ذاکر، دندان‌پزشک و پژوهشگر تاریخ پزشکی
گذری کوتاه بر تاریخ پزشکی‌دندان‌پزشکی
تاریخ علم روشنگر کوشش‌های انسان در درازنای تاریخ برای گسترش دانش برپایۀ نیازهای نخستین خود بوده است. از این رهگذر بشر برای رسیدن به آرزوهایش و به دست‌آوردن نیازمندی‌هایش در هر دورۀ زمانی با خلاقیت‌های خود دست به نوآوری‌هایی خلاقانه در هر بخش زندگی زده است تا بتواند آرامش و آسودگی را برای خود و هم‌نوعشان فراهم سازد و همواره روند آن با فراز و نشیب‌هایی دست به گریبان بوده است.
بی‌گمان تاریخ پزشکی‌دندان‌پزشکی نیز بخشی از آن بوده و جدا از پروسۀ پیشرفت نیست. همواره تاریخ پزشکی‌دندان‌پزشکی‌نگاران پی‌جوی شناخت آغازگاه این دانش بوده و هستندکه چه زمانی و چگونه پدید آمد؟ و چه راه‌هایی پرپیچ و خم و پرفراز و نشیبی را پشت سر نهاد؟ و با چه دشواری‌ها و کمبودهایی روبرو شد تا بدین مرتبت رسید؟
دانش دندانپزشکی همزاد آدمی است و دیرینگی تاریخ او را دارد؛ زیرا هماره با رخداد پوسیدگی، شکستگی، درد و آسیب‌های پریو همراه بوده است.
همواره نخستین نگاه، بینندگان به هر جمجمۀ نگاه‌داری‌شده در ویترین موزه‌ها، دندانهای آن‌هایند؛ زیرا بسیار شگفت‌انگیزند و بینندگان را به نخستین واکنش احساسی وامی‌دارند که نیاکان ما برای زیستن چگونه می‌خوردند؟ و با آسیب‌های دندانی چگونه کنار می‌آمدند و برای زیبایی دندان‌ها؛ و یا نگاهداری؛ و یا جایگزینی آن‌ها به عنوان پروتزهای دندانی چه راه‌کارهایی را دنبال می‌کردند؟
آدمیان در سراسر گیتی با شیوۀ یکسانی از دندانهای خود کار می‌کشیدند، ولی آسیب‌های دندانی در هر ملتی وابسته به شیوۀ خوردن خوراکی‌های گوناگون بوده است.
پوسیدگی دندانی و بیماری بافت‌های نگاه‌دارندۀ دندان و ردپایی از آماس‌های انتهای ریشۀ دندان (پری‌اپیکال) و بافت‌های نگاه‌دارندۀ دندان (پریودنتال)، نشانه‌هایی هرچند اندک در بررسی جمجۀ نیاکان چند هزار سال پیش ماست که به دست باستان‌شناسان پیدا شده است.
آسیب‌شناسان ناگزیرند با دیدن یک؛ یا دو مورد از جمجمه‌ها بی‌دندان هرچند جوان در دورۀ پارینه سنگی، به این نتیجه برسند که بیماری‌های دهان و دندان همواره در هر دوره‌ای بوده است تا برای آن حکمی فراگیر بدهند، مانند یافته‌شدن جمجمۀ کامل بی‌دندان انسان لاشاپل‌اوسن نمایشگر گرفتاری به بیماری‌های دهانی‌دندانی است (محرابی، ج۱، ۲۶-۳۱).
تاریخ دندانپزشکی نظری کهن تا آغاز میلاد مسیح، بیشتر برپایۀ ورد و دعا و جادو و جنبل و اندکی داروهای گیاهی، کانی و جانوری آرام‌بخش و کرخت‌کننده استوار بود. درمان دستی آن نیز بسیار ساده و در چهارچوبی بسیار کوچک قرارداشت، ولی روند پیشرفت آن تا پایان سده‌های میانی اندکی شتاب بیشتری پیدا می‌کند و افزون بر برداشت‌هایی از پزشکی کهن، پزشکان و دندانپزشکان سرزمین‌های اسلامی، افزوده‌های بیشتری را در زمینۀ شناخت بیماری‌های تازه‌تر و یا یافتن داروهای نوین، بر آن افزودند. این روند از سدۀ ۱۲م تا پس از دروان رنسانس پیشرفت خود را به کُندی دنبال کرد تا به دوران شکوفایی دانش و هنر روزگار پایانی سدۀ ۱۸م و آغاز سدۀ ۱۹م رسید.
ما در همۀ دوران‌های یاد شده، هیچ‌گاه دندان‌پزشک را به مفهوم راستین واژه و حرفه‌ای آن نداشته‌ایم. همواره برخی از پزشکان و شکسته‌بندان، آرایشگران، سلمانی‌ها، نعل‌سازان و نعل‌بندان، و برخی از روحانیان کشیش و کاهنان، داروسازان و داروفروشان، خونگیران و بادکش‌گذاران و بانوانی پیر و برخی از فریب‌کاران به کارهای پیشگیری و یا درمانی می‌پرداختند، مانند:
آموزش‌دادن چگونه خوردن و چگونگی پاییدن و نگاهداری دندان‌ها به عنوان پیشگیری از آسیب بافت‌های نرم و سخت دهانی و در هنگام بیماری، چگونگی دارودرمانی و یا خونگیری و یا بادکش‌گذاشتن و یا سوزاندن بافت‌های نرم بیمار و در پایان کشیدن دندان می‌پرداختند که کشیدن نیز بیشتر شکستن تاج دندان را دربرمی‌گرفت.
ما باید آغاز دورۀ رنسانس را همراه با پیشرفت دانش‌های علوم‌پایه در همۀ رشته‌ها، به ویژه دانش دندانپزشکی به شمار آوریم، هرچند در هنر جراحی و ساخت پروتز هنوز چشمگیر به نظر نمی‌آمد و این بخش هنوز ویژگی تجربی خود را دنبال می‌کرد، ولی زمینۀ گسترش‌یافتن آن پیدا شد؛ زیرا هنوز میان پزشکان و جراحان و سلمانی‌ها و حوزۀ کاری دندانپزشکان، کشمکش و درگیری بر سر مسئلۀ شرح وظایف کاری برقرار بود تا آن که پزشکانی بزرگ این روزگار اقدام به نوشتن کتاب‌هایی گسترده‌نویسی شده در این زمینه، پرداختند که سرآغاز پایه‌گذاری دانش دندانپزشکی نوین شد. پیر فوشار Pier Fauchard را می‌توان پدر دانش نوین در سدۀ ۱۸م به شمار آورد.
گای دو شالیاک Guy de Chauliac نخستین پزشکی است که در سال ۱۳۶۳م در کتاب هفت جلدی خود جراحی‌های بزرگ Invertorium، از نام دندان‌ساز یا دندان‌پزشک بدین گونه یاد کرد: دنتاریوس Dentarius، دنتیستیس Dentistis، دنتاریوس مدیکوس Dentarius Medicus،
پیشینۀ پروتز
پیشینۀ کاربرد پروتز نیز همزاد آدمی و آسیب‌های اندامی اوست. هرگاه اندامی را از دست می‌داد، او با خلاقیت ذاتی و دانش ابتدایی خود، ابزاری را برای جایگزینی آن پیدا می‌کرد. نمونۀ آن:
۱) پروتز چشم
چشم دست‌ساز دیرینگی نزدیک به پنج هزار سال دارد و آن چشمی است که در کاوش‌های باستان‌شناسانه در شهر سوختۀ استان سیستان و بلوچستان به دست آمده است که آن چشم را برای کاربرد کسی ساخته بودند و تاریخی بیش از ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد دارد (شهروینی ۱۰۰، ۱۰۱).
همچنین چشم ساخته شده در یک قاب برنزی در مصر کهن به‌دست‌آمده که گویا برای یک تندیس، ساخته بوده‌اند. گویا مصریان، زآنسوی ایرانیان، هیچ گونه چشم دست‌ساز جز برای تندیس‌هایشان نساخته بودند تا آن که در سدۀ ۱۳م، روجر بیکن Rojer Bacon تئوری کاربرد ذره‌بین را برای دید نزدیک پیران پیشنهاد داد و به دنبال آن در سال ۱۳۱۳م الکساندر نامی از اسپیرا Spira در پیزا Pisa شکل آغازین عدسی عینک‌ها را از شیشۀ ونیزی به دست آورد (محرابی، ۱۵۰۵و ۱۵۰۹، ۱۵۲۵-۱۵۲۶).
۲) پروتز دست و پا
پروتزهای دست و پا نیز گذار چند هزار سالۀ خود را با شکل‌های آغازین خود و ساخته‌شده از چوب بوده که با نوارهای چرمی به دست و یا پا مهار می‌شد، نمایشی از کاربرد ساده‌ترین پروتز بوده است تا آن که در سدۀ ۱۷م پیشرفت‌هایی چشمگیر در آن‌ها رخ داد. نمونۀ آن پروتز آهنین دست از Ambroise pare سال ۱۶۴۱م است که به بخش Wamsarmel بازو چفت می‌شود. سرنوشت پروتز پا نیز چنین بوده است. (محرابی، ۲۰۱۳-۲۰۱۴).
۳) پروتزهای دندانی
آگاهی ما از پروتزهای دندانی دوران کهن تنها به برخی از آثار به‌جامانده از جمجمۀ پیشینیان و ادبیات طنزگونۀ رومیان و پاره‌ای روایت‌های اسلامی‌ایرانی و یهودی بسنده شده است.
بایستۀ گفتن است: ما هیچ گونه نوشتاری دربارۀ شیوۀ درمانگری و چگونگی ساخت پروتز را در کتاب‌های پزشکی‌دندان‌پزشکی ایشان نمی‌یابیم، ولی گویا از آن آگاهی داشته‌اند و یا در آرزوی داشتن راهکاری برای فراهم‌ساختن چنین ابزاری بوده‌اند؛ بنابرین نخست، گزارشی از یافته‌های به دست آمده در ادبیات بازگو می‌شود سپس دربارۀ آثار به‌جامانده، سخن را دنبال خواهیم کرد.
یونانیان و رومیان در ادبیات نغزگونۀ خود، مانند: نوشته‌های پترونیوس Petronius، هوراس Hoaz، اووید Ovid، کاتول Catull، مارتیالیس Martialis، داستان‌هایی دربارۀ داشتن دندان دست‌ساز دارند که در آن به ریشخندکردن پیران، دندان و مو از دست داده، می‌پردازد.
برجسته‌ترین افراد در میان آنان مارتیالیس Martialis و ژونال Jovenal نام داشتند. نوشته‌های مارتیالیس (د: ۱۰۳م) انباشته از اشارت‌هایی است که وی به دندان دست‌ساز و تکنسین آن دارد.
سروده‌ای پیرامون دندان دست‌ساز و دندان طبیعی:
لوکانیا Lucania دندانهای سفیدی دارد، ولی دندانهای من قهوه‌ای‌اند.
چرا چنین شده است؟
چون، یکی دندان دست‌ساز دارد و دیگری دندان خود را.
و تو، ای گال Gala! شب‌ها دندان‌هایت را در بیاور و کنار بگذار، درست مثل زمانی که لباس ابریشمی‌ات را در می‌آوری.
گفتگوی گَرد دندانشویۀ سپیدکننده با پیرزنی که دندان دست‌ساز دارد:
تو می‌خواهی با من چکار کنی؟
بگذار دختر جوانی مرا به کار ببرد.
من دوست ندارم دندان‌هایی را که با پول درست شده‌اند، تمیز کنم.
سروده‌ای زیبا، نام دندان‌ساز برجسته رومی و چند پزشک را برای ما زنده نگاه‌می‌دارد:
گالوس Galus! من تمام روز در خدمت تو هستم، هر روز سه بار از هر طرف می‌گذرم.
کاسیلوس Cascellius! دندانهای خراب را می‌کشد و درست می‌کند.
هایجبینوس Hyginus! موهای آزاردهندۀ دور پلک‌ها را می‌سوزاند،
فانیوس Fannius، زبان کوچک رها شده را بدون چاقو می‌بُرد.
اروس Eros، زخم‌های شرم‌آور بدن بردگان را جدا می‌کند.
هرمس Hermes، مانند بودالیریوس Podallirius دردها را از هم جداسازی می‌کند [تشخیص افترافی دردها].
چه کسی مثل گالوس دردهای ما را شفا می‌دهد؟
مارتیالس در این سروده، از کاسیلوس دندان‌ساز نام می‌برد که کسی است، همچون نمایندگان مجلس، ثروت زیادی اندوخته است و در میان زنان شهرت و محبوبیت یافته، او کسی است که بیماری‌های دندان را درمان می‌کند و دندان می‌سازد.
مارتیالیس در جایی دیگر، زنی به نام للیا Lelia، را چنین نکوهش می‌کند:
آیا تو به جهت خرید دندان‌هایت شرم نداری؟
با چشم‌هایت چه خواهی کرد؟
آیا چنین چیزی برای خریدن وجود دارد؟
چرا تاییس، دندان‌هایش سپید است و لکانیا Lekania، سیاه؟
چون تاییس دندان‌هایش را خریده است و لکانیا دندان‌هایش مال خودش است.
آگلئا Aeglea، به خود می‌نازد؛ زیرا، دندان‌هایش به جهت ساخته شده از عاج و استخوان فیل سپیدند و چون آن‌ها را خریده، برایش پایدار مانده‌اند.
لوسیانوس Lucianus، از هم‌روزگاران جالینوس گوید: روزگاری وانمود می‌کردم که دلدادۀ بانویی سالمند پول‌دار شده‌ام که تنها چهار دندان داشت که با سیمی زرین به هم پیوسته بودند تا از زندگی خوش‌گذرانۀ خوبی بهره‌ور شود؛ بنابرین، با چنین نکته‌پردازی‌هایی در ادبیات کهن رومی، نشان می‌دهد دندانهای دست‌ساز در روم آن روزگار خرید و فروش می‌شده است، ولی برای آن هیچ گواه علمی وجود ندارد. گویا آرزوهای خیال‌پردازانۀ بشری بوده باشد.
آتروسکان‌ها و پروتزهای دندانی به جای مانده
آتروسکان‌ها بومیان آریایی تبار از خاورمیانه بودند که به سرزمین روم رخت بربستند و در اتروریا ساکن شدند که بخشی از سرزمین روم میان رود تیبر و کوه‌های اپنن و دریای تیره است.
ما آگاهی اندکی از زندگی رازگونۀ آتروسکان‌ها در دست داریم؛ زیرا، تمدن ایشان آرام‌آرام، به گونه‌ای در تمدن رومیان تحلیل رفت که از ایشان تنها گورستان‌های‌شان به‌جامانده است. آنان تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد مردگان خود را می‌سوزاندند، ولی گورهای به‌جامانده از ایشان در این محدودۀ تاریخی، گنجینۀ علمی پرباری برای تاریخ‌نگاران دندانپزشکی است؛ زیرا اگر هربخش از تن خاکستر می‌شد، دندان‌ها به‌جامی‌ماند.
برجسته‌ترین یافته‌ها، پل‌های دندانی است که به منظور جایگزین‌کردن یک یا دو دندان افتاده ساخته‌شده‌اند. ایشان رشته‌هایی نرم، از جنس طلای ناب را در پیرامون دندانهای به‌جامانده می‌گذاشتند و از همین رشته‌های برای ساختن دندان بهره می‌بردند. آن‌ها همۀ رشته‌ها را به یکدیگر جوش می‌دادند.
گاهی یک دندان آدمی از جایگاه پیوند ریشه و تاج دندان می‌بریدند و آن را با پرچ‌کردن یا گذراندن یک میله بر روی رشتۀ طلایی [اسکلت پروتز] می‌گذاشتند، ولی بیشتر از دندان گوساله یا گاو ماده استفاده می‌کردند. گاهی شیاری میان دندان پهن گاو باز می‌کردند تا آن را به شکل دو دندان نمایانده شود. از آن جا که اثر سایندگی در لبۀ برندۀ این دندان‌ها کم است، گویا پیش از رویش از آروارۀ جانور جوان بیرون آورده شده باشد.
نمونۀ این گونه پروتزها: اتروسک‌ها بخشی مبهم از تاریخ‌اند. صد سال و یا بیشتر، بر روم فرمانروایی کردند، نفوذی چشمگیر و پُردامنه بر زندگی و فرهنگ و تمدن رومیان داشتند، به گونه‌ای که نمی‌توان روم را بی‌مطالعه احوال ایشان، شناخت؛ زیرا تمدن در میان این مردم به چنان پایه‌ای بلند، رسیده بود که نمونه‌هایی از پل‌های ساختۀ دندان‌سازان در گورهاشان یافت شده است؛ اتروسک‌ها دندان‌سازی را، مانند پزشکی و جراحی، از مصر و یونان فراگرفته بودند. (تاریخ تمدن ویل دورانت ج۳، ۷) پروتزهای دندانی از اتروسک‌ها Etruskisch به دست آمده که بر روی یک داربست [اسکلت پارسیل] زرین با یک دندان گاو که در آن جاسازی شده است و تاریخی نزدیک به چهارصد سال پیش از میلاد دارد (محرابی، ج۲، ۶۹۰).
همچنین اسکلت‌هایی از اتروسک‌ها پیدا شده است که برخی از آن‌ها دارای پروتزهایی دندانی بوده‌اند. نمونه‌اش پروتزی است بسیار ساده و ابتدایی که از آرامگاه کورنتو به دست آمده است و آن از دو حلقۀ زرین ساخته شده که بر روی آروارۀ بالا دندان کناری و نیش را فراگرفته است و به‌جای نخستین آسیاب کوچک (پرمولر یکم)، پونتیکی میخ‌گونه از زر، جایگزین کرده و به آن دو حلقه جوش داده‌اند. تاریخش به سدۀ پنجم پیش از میلاد می‌رسد. دستگاه یاد شده به خوبی در جای درست قرارگرفته است.
پروتزی دیگر که پیشرفته‌تر است از چهار حلقۀ زرین بهم جوش خورده تشکیل شده است، سه تای آن دندان نیش و کناری راست و پیشین چپ را دربرمی‌گیرد و دندان پیشین راست با یک پونتیک جایگزین شده است. سازنده با اره‌کردن دندان پیشین گاوی، آن را زبردستانه به دو نیم کرده، نیمی از آن به کمک میخی مورب در جایگاه پونتیک سانترال راست [دندان پیشین] گذاشته است. دستگاه یاد شده در موزۀ کورنتو Corento نگاهداری می‌شود که شاهکار هنری بسیار زیبا و یک‌دست و کارآمد به نظر می‌رسد.
همچنین در ویتولونیا Vitolonia پنج روکش دندان به‌دست‌آمده که با اسکنۀ میان‌تهی و کفش‌پاک‌کن نازک‌دستانه از عاج فیل ساخته‌شده است تا جایگزین لایۀ نازکی از مینای دندان شود. ما می‌توانیم آن را پیشگام ساخت روکش‌های دندان امروزین، لمینیت و فول‌کروان به شمار آوریم.
هیچ گونه گزاره‌ای از شیوۀ ساخت و فراهم‌آوری این پروتزهای دندانی به دست‌آمده از این گورها، در کتاب‌های پزشکی‌دندان‌پزشکی پیش از میلاد و پس از آن دیده نمی‌شود، ولی گویای آن است که دندانپزشکان و تکنسین‌هایی در این پروسۀ تاریخی بوده‌اند، پروتزهایی هر چند ناکامل و روکش‌هایی از جنس زر و مینای دندان و سرامیک و پل می‌ساختند. (محرابی، ۶۹۲-۶۹۴).
سرخ‌پوستان آمریکا و دندان‌هایی از جواهرات و صدف
سرخ‌پوستان پانوکو Panuco در آمریکای مرکزی جهت آیینی و زیبایی دندان‌هایشان را با سوهان‌های ریز به شکل‌های ویژه‌ای تراش می‌دادند و به این کار در فرهنگ واژه‌شناسی آنان مولینا Molina گویند که معنی آن سوهان‌کشیدن دندان است و یا به دارندۀ دندان سوهان کشیده گفته می‌شد.
همچنین آزتک‌ها افزون برآن، اقدام به ساخت روکش‌های دندانی و یا سوراخ‌کردن آن‌ها می‌کردند و سنگ‌هایی ارزشمند، مانند فیروزه و پیریت Pyrit و جادیت Jadeit اینله‌هایی را بر روی دندان تراش‌خورده و به درون سوراخ فراهم‌آمده می‌گذاشتند. گویا این آرایش دندانی را با تردستی و کارآزمودگی بسیار بالا بر روی بانوان و مردان ۱۸ تا ۲۰ ساله از روزگار کهن تا دوران گشوده‌شدن سرزمین‌شان به دست اروپاییان انجام می‌دادند (محرابی، ۹۴۷).
سرخ‌پوستان مایا با تاریخ پنج‌هزارساله در کار با سنگ و فلز پیشرفت‌هایی چشمگیر داشتند. ایشان در راستای اجرای مراسم دینی خود به کوتاه‌کردن و آراستن دندان‌ها دست می‌زدند. ایشان سنگهای تزیینی آماده شده‌ای را به زیبایی درون سوراخ‌های پدیدآورده بر روی رویۀ لبیالی دندانهای پیشینین [سطح لبی] و گاهی پری‌مولرها [آسیای کوچک] جای می‌دادند. اینله‌های یاد شده، همگی از کانی‌های گرانبهایند، مانند: سنگ یشم [سلیکاتی ویژه، مانند یشم شرقی]، سولفیت‌آهن زرگونه است، آهن‌سرخ با نام سنگ‌خونی، فیروزه، سنگ‌مار یا دولومیت، منگنز و شنگرف یا سولفورسیماب.
دستگاه تراش دربرگیرندۀ یک لوله از جنسی سخت همچون سنگ یشم بود سپس گونۀ مسین آن به‌کارگرفته می‌شد، به کمک کمانی که دو سر آن نخی بسته شده در میان دستان به چرخش درمی‌آمد و مواد ساینده‌اش گرد کوراتز در آب بود. بدین‌گونه سوراخی گِرد بر دندان فراهم می‌آمد سپس سنگی را به اندازۀ آن تراش‌داده، پرداخت‌کرده، آن را با سمان فسفات‌کلسیم در سوراخ فراهم‌شده، می‌چسباندند، نمونه‌هایی از آن‌ها پس از چندین سده در جایش ماندگار است.
ویلسون پوپه‌نو Wilson Popenoe و همسرش تکه‌ای از آروارۀ پایین یک مایایی سدۀ ۷م را در درۀ اولو هندوراس پیدا می‌کند که در آن به‌جای سه دندان سه تکه صدف جاگذاری‌شده بود و با پرتونگاری، ردی از استخوان‌سازی پیرامون آن‌ها دیده می‌شد که نمایی همانند استخوان‌سازی پیرامون ایمپلنت‌های تیغه‌ای امروزین می‌بود. ازاین‌رو، می‌توان، آن را نخستین پیوند آلوپلاستیک [جایگزینی بافت سخت] به دست آمده تا کنون به شمار آورد. (دندانپزشکی امروز از کتاب تاریخ مصور دندانپزشکی، ش ۱، س ۱، ۱۳۷۵، ۴۷ و ۴۸)
هرچند اینکاها به آراستن دندان‌ها توجهی نداشتند، ولی در جمجمه‌های به‌دست‌آمده در اکوادور نشانه‌هایی از پرکردن دندان‌ها و اینله‌هایی [پُرکردگی ریختگی در لابراتوار] با گونه‌ای طلای ویژه، در آن‌ها دیده می‌شود. (دندانپزشکی امروز از کتاب تاریخ مصور دندانپزشکی، ش ۲، س ۱، ۱۳۷۶، ۱۶)
دندانهای کهن ساخته شده از عاج در خاورمیانه
بریج [پُل] ثابت آروارۀ پایین که دربرگیرندۀ چهار دندان طبیعی و دو دندان ساخته شده از عاج است که همگی با سیمی زرین به دیگر دندان‌ها پیوند خورده است که در شهر سیدون از فینیقیۀ باستان به دست آمده است، تاریخش به پانصد سال پیش از میلاد است. چارلز گیلاردوت Charles Gillardot به سال ۱۸۶۲م در شهر سیدون Sidon دندان مصنوعی با تاریخی بیش از چهارصد سال پیش از میلاد به‌دست آمده که از عاج تراشیده شده، جایگزین دو دندان پیشین پایین شده است و با کمک سیمی زرین به چهار دندان کناری آن دو، پیوسته است. (دندانپزشکی امروز از کتاب تاریخ مصور دندانپزشکی، ش ۴، س ۱، ۱۳۷۶، ۱۷)
یهودیان
یهودیان بسیاری از دستورهای پزشکی مردم خود را در تلمود گِردآورده‌اند. تلمود شامل دو بخش است:
الف) میشنا Mishna یا دستورهایی که زبان به زبان انتقال داده شده‌اند؛
ب) جمارا Gemara یا تفسیرهای اندیشمندان دینی یهود.
گِردآوری این مجموعۀ اطلاعات آیینی، پس از اسارت بابلییان (۵۸۶پ.م) آغاز شد. این کتاب در سال ۳۹۰-۳۷۰م با نام تلمود بیت المقدس و در سال ۴۲۷-۳۵۲م با نام تلمود بابلییان مرجع تاییدشده‌ای برای فرهنگستان‌های یشوا (Yeshias) مدرسه‌های مذهبی مرکب از کلیمیان و پروتستان‌ها بود. این فرهنگستان‌ها در سده‌های ۲، ۳م سطح علمی بالایی داشتند. دستورهای بهداشتی و اندکی نسخه‌های درمانی در تلمود دیده می‌شود.
یکی از مهمترین مسائل دینی مورد بحث در آن زمان که در تلمود به آن اشاره شده است چگونگی بیرون‌آمدن زنان در روز شنبه (سبت =Sabbath ) از خانه است؟
پاسخ دانشمندان دینی چنین است: زنان در هنگام بیرون‌آمدن از خانه می‌توانند دانۀ فلفل را [خوش‌بوکننده] در دهان نگاه‌دارند، ولی نمی‌توانند با روکش طلا بیرون روند.
تلمود بیت‌المقدس می‌گوید: از آن جا که دندان طلا گران‌بهاست، نمی‌توان با آن بیرون رفت؛ زیرا اگر از دهان بیرون بیفتد، نباید آن را دوباره سر جایش گذاشت، چون کاری ناشایست است.
تلمود، از بیرون‌رفتن بانوان از خانه با دندان مصنوعی کم‌ارزش، نیز جلوگیری می‌کند، چون انگیزۀ آن را شرم‌زدگی دارنده‌اش، از بیرون‌افتادن آن می‌داند.
تلمود بابلییان با تاریخ یک سده پس از میلاد، داستانی دارد:
مردی به جهت آشکارشدن دندان مصنوعی زشت نامزدش او را از خانه بیرون می‌کند؛ بنابرین اسماعیل خاخام کاری می‌کند تا برای دندان این زن روکشی زرین بسازند. این کار به اندازه‌ای چهرۀ او را زیباتر ساخت که مرد دوباره او را به همسری برگزید؛ بنابرین:
الف) داشتن روکش طلا و یا دندان دست‌ساز تنها برای بانوان می‌توانسته جنبۀ زیبایی داشته باشد؛
ب) همان گونه که گفته شد، گویا همیشه بیرون‌افتادن روکش و دندان دست‌ساز از دهان رایج بوده است. ازاین‌رو، می‌توان گفت: آن‌ها را نمی‌چسباندند؛
ج) این که سازندگان شناخته‌شده‌ای، مانند ناگرا Nagra نامی سازندۀ روکش و دندان بوده‌اند. ازاین‌رو، می‌توان کتاب تلمود یهودیان را کنار اوستا گنجینه‌ای گرانبها در پیشگیری یا درمان آسیب‌های دهان و دندان دانست. (دندانپزشکی امروز – شماره ۵، ۱۷ و ۱۹؛ مالوین، ۲۹-۳۰).
پروتز دندان در مصر
شفیق فرید مصری در جایی به نام الکاتا El Qata در سال ۱۹۵۲م پروتزی شگفت‌انگیز می‌یابد که در آن سه دندان با سیمی زرین به یکدیگر چسبیده بودند. باستان‌شناسان در بارۀ این دندان دست‌ساز بررسی‌های گسترده‌ای کردند، ولی در چگونگی درمان با کمک آن، هم‌آوا نشدند. برخی آن را نمونه‌ای از جایگزینی و ساخت دندان در دوران‌های آغازین به شمار آوردند.
نمونۀ شفیق گویای آن است که دندان پیش میانی سمت راست، دست‌سازست که جایگزین شده و به دندانهای کناری خود پیوند زده شده است. از آن جایی که این دندان پیشین دارای ریشه‌ای کامل است، شناسایی آن دشوارست که چگونه بی‌آن که به لثه پیرامون دندان افتاده آسیبی وارد کند در دهان بیمار جای گرفته است.
دیدگاه دیگر آن است که دندان یاد شده، پس از مرگ جایگزین شده باشد که نمایشگر آن است، مصریان می‌خواسته‌اند، تن مردگان خود را تا جایی که بتواند، بی‌هیچ گونه کم و کاستی به خاک برسانند؛ زیرا باوری استوار بر سالم نگاه‌داشتن تن برای راهیابی به دنیای دیگر و رستاخیز داشته‌اند. (دندانپزشکی امروز- شماره ۶، ۲۰، ص، ۲۰، مالوین، ۳۶)
دندان‌سازی در روم باستان
رومیان افزون بر درمان بیماری‌های بافت‌های نرم و سخت دهان به کشیدن دندان و ترمیم و بازسازی دندانهای پوسیده با روکش زرین و گذاشتن پل برای دندانهای از دست‌رفته کارآزموده بودند. از آن جایی که بندی از قوانین دوازده‌گانۀ رومیان (پیرامون سال ۴۵۰پ.م گروهی از دانشمندان به گردآوری قوانینی دست یازیدند که به نام قوانین دوازده‌گانه شناخته شد)، کاربرد سیم‌پیچ‌های زرین بوده است، گمان می‌رود که کار دندان‌سازی در جمهوری اولیۀ روم انجام‌داده می‌شد سپس در دوران پس از میلاد بازسازی دندان‌ها پیشرفت بیشتری کرد و گذاشتن دندان دست‌ساز کامل یا تکه‌ای، کاری رایج بوده است.
طنزپردازان امپراتوری دربارۀ کارورزانی سخن می‌گویند که از راه ساخت دندان دست‌ساخت و دیگر شیوه‌های جایگزینی دندان، ثروت اندوخته بودند و نیز از پزشکانی یاد می‌کنند که از راه درمانگری، درآمدهای سرشاری به دست آوردند؛ بنابراین خردورزانه است که بر این باور باشیم، ساخت دندان به وسیلۀ زرگران و سایر هنروران رایج بوده است و پزشکان آن‌ها را در دهان افراد جایگزین می‌کردند، درست مانند دندانپزشکان و تکنیسین‌های دندانپزشکی امروزین بوده است.
همچنین نمودهایی از بودن کارگاه‌های دندانپزشکی و دندان‌سازی در روم کهن به چشم می‌خورد، هر چند پزشکان دربارۀ آن خموشی گزیده‌اند، نمونۀ آن کاسیلوس Cascellius نامی است که در زمان دومتیان (ز: ۸۰م) Domitian کارگاهی کوچک در آونتیکوم Aventicum داشته است، همان گونه که در سرودۀ مارتیالیس آن را در گذشته یاد کردیم. (محرابی، ۶۹۲-۶۹۴). پزشکی نظامی پیرامون سال ۱۰۰م جهان باستان را فراگرفته و رو به سوی اوج پیشرفت بود، به گونه‌ای که هر لژیون ۲۴ جراح داشت. رشته‌های بیماری‌های سیستم پیشابی، زنان و زایمان، مامایی، چشم‌پزشکی، گوش و حلق و بینی، دام‌پزشکی، جراحی پلاستیک، جراحی‌های لوزه و سنگ پیشابدان و آب مروارید و دندان‌سازی بیشترین پیشرفت را پیدا کرد. ایشان توانایی ساخت دندان طلا، دندان سیم‌پیچی‌شده، دست‌دندان، پل و سقف دست‌ساز کام داشتند (ویل دورانت، ج۳، ۳۶۸–۳۶۹).
پاول آگینا دندانپزشکی از یونان
آخرین نگارنده یونانی که دربارۀ دندانپزشکی نوشته است پاول آگینا Poul Aegina نام دارد که در سال‌های (۶۹۰-۶۴۵م) زندگی می‌کرد. برپایۀ گفتۀ خودش، اندکی بر این دانش افزود. او با توانمندی بسیار همۀ دانش پزشکی پیشینیان خود را در هفت جلد کتاب Epitome گردآوری کرد.
او با سفارش‌های گوناگون دربارۀ چگونگی پاییدن دندان‌ها و پیشگیری از بیمارشدن بافت‌های دهانی و چگونگی درمان بیماری‌های دهانی سخن را به درازا می‌کشاند. همچنین دربارۀ پرکردن دندانهای پوسیده پیش از کشیدن آن و کاستن از بلندی دندان و برابرساختن آن با دندانهای کناری را گزاره می‌کند. گمان می‌رود، او نخستین کسی باشد به برداشتن جرم با اسکنه Chisel و دیگر ابزارآلات پرداخت.
گویا با پایان‌یافتن کار پل‌آگینا از پیشرفت دانش دندانپزشکی کم‌کم کاسته شد و تنها چند نمونه از ساخت دندان مورد آزمایش قرارگرفت. از آن پس دندانپزشکی هم به دوران ایستایی تئوری و عملی خود پا گذاشت و به خوابی رفت که تا ۷۰۰ سال به درازاکشیده شد و به دورۀ رنسانس رسید. (دندانپزشکی امروز- شماره ۹، ۲۰، فروردین ۱۳۷۹)
ظهور پزشکان و دندانپزشکان در سرزمین‌های اسلامی
نابودی امپراتوری روم همراه با افت گستردۀ بخش‌های گوناگونی در دانش و هنر آن سرزمین شد، ولی پویایی و پیشرفت در ایران، به ویژه دانشگاه گندی‌شاپور بیشتر دنبال شد و گام‌هایی بلند در این راستا برداشت که این پایان دوران کهن و آغاز سده‌های میانی پس از میلاد بود که چند سده پس از آن، همراه با شکوفایی فرهنگ و تمدن در سرزمین‌های اسلامی با همیاری اندیشمندان ایرانی آموزش دیده در دانشگاه‌های ایران، به ویژه دانش‌آموختگان و دانش‌پژوهان دانشگاه گندی‌شاپور و یا شاگردان ایشان شد (محرابی، ۶۹۲-۶۹۴).
یوحنا [یحیا] فرزند ماسویه (۱۶۰ – ۲۴۳ق / ۷۷۶ – ۸۵۷م) از پزشکان سریانی زبان گندی‌شاپور و از خانواده‌ای ایرانی کتابی جدانویسی شده در دانش دندانپزشکی با نام کتاب فی السواک و السنونات دارد و ابن‌ماسه، عیسا نیز کتاب فی تدبیر السنه را که هردو در دسترس نیستند.
همچنین قسطا فرزند لوقای بلعلبکی سدۀ ۳، ۴ه، کتابی با نام رساله فی الضرس گفتاری پیرامون کُندشدن دندان‌ها، نوشته است. حنین فرزند اسحاق عبادی از دانش‌آموختگان گندی‌شاپور نیر کتابی به نام مقاله فی الحفظ الاسنان و استصلاحها دارد. رازی محمد فرزند زکریا (۲۵۱-۳۱۳ق) بیش از دوسوم کتاب سوم حاوی فی الطب خود را ویژۀ درمان بیماری‌های دهان و دندان کرده است.
زهراوی سدۀ ۱۰م/۴ه در کتاب التعریف لمن عجز عن التصریف خود، ابزارهایی برای تراش دندان و کشیدن آن و دستگاه‌های سوزاننده برای درمان فیستول و التهاب دندانهای جنبان و لثۀ سست یاد می‌کند.
اندیشمندان ایرانی دیگری، مانند علی فرزند سهل ربن تبری در کتاب فردوس الحکمه (د: ۲۵۰ق)، علی فرزند عباس اهوازی مجوسی در کامل الصناعه الطبیه (ز: ۳۷۸)، ابوالحسن احمد تبری در معالجات البقراطیه (ز: ۳۷۵ق)، ابن‌سینا در قانون فی الطب (۳۷۰ – ۴۲۸ق)، اسماعیل جرجانی در ذخیره خوارزمشاهی (د: ۵۳۱ق) تا دیگر پزشکان پیرامون دوران رنسانس بخش‌هایی بخش‌هایی از کتاب خود را ویژۀ دانش دندانپزشکی گذاشته‌اند، ولی سخنی از پروتزهای دندانی ندارند. نک: ← سیری در سه قرن دانش دندانپزشکی
ایشان برای استوارکردن دندانهای جنبان از روش‌های گوناگون کاربرد دهان‌شویه‌ها، داغ‌کردن و بستن دندان‌ها با نوارهای زرین و سیمین بهره می‌بردند. بستن دندانهای جنبان به دندانهای استوار که اکنون با شیوه‌های مدرن انجام می‌شود، از شیوه‌های درمانی کهنی است که روش‌های آن را نازک‌بینانه گزاره کرده‌اند، می‌توان برخی از این راهنمایی‌ها را از میراث نوشتاری کهن‌تر یاد کرد ( حاوی، ج۳، ۱۱۸ و ۱۵۰؛ برگردان ذاکر، ۱۵۰ و ۱۷؛ زهراوی، ۲۹۳ – ۲۹۵؛ ابن‌قف، ج۲، ۲۵۷؛ سیری در سه قرن، ۱۰۸ و ۱۴۵). عثمان خلیفه سوم (د: ۳۵ق) نیز به وسیله سیم زرین دندانهای خود را استوار کرده بود (تاریخ نگارش‌ها، ج۳، ص۳).
حدیث و روایت دربارۀ پروتز
من با بررسی برخی از کتاب‌های روایت و حدیث به گفتاری پیرامون پروتز دست یافتم که نمونه‌هایی از آن‌ها را در این‌جا یاد می‌کنم.
۱) عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ‌أَبِی‌عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّنِیَّهِ تَنْفَصِمُ وَ تَسْقُطُ أَیَصْلُحُ أَنْ یُجْعَلَ مَکَانَهَا سِنُّ شَاهٍ فَقَالَ إِنْ شَاءَ فَلْیَضَعْ مَکَانَهَا سِنّاً بَعْدَ أَنْ تَکُونَ ذَکِیَّهً.
از پدرش از ابن‌ابی‌عمیر از حماد از حلبی روایت کرده، گویند: او (ع) را دربارۀ دندان پیشین متلاشی‌شده و فروافتاده، پرسیدم که آیا می‌توان به‌جایش دندان گوسفند نهاد؟
فرمود: اگر خواهد، می‌توان به‌جایش دندان گوسفندی گذاشت که ذبح شرعی شده باشد (محاسن برقی، ۶۴۴؛ آسمان و جهان، برگردان سماء و العالم بحار الأنوار، ج۵۴، ۲۳۴؛ بحار الأنوار، بیروت، ج۶۳، ۵۰).
۲) عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْفَصِمُ سِنُّهُ أَیَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَشُدَّهَا بِذَهَبٍ وَ إِنْ سَقَطَتْ أَیَصْلُحُ أَنْ یَجْعَلَ مَکَانَهَا سِنَ شَاهٍ. قَالَ نَعَمْ إِنْ شَاءَ لَیَشُدُّهَا بَعْدَ أَنْ تَکُونَ ذَکِیَّهً. عبداللَّه فرزند سنان از امام ششم (ع) دربارۀ مردی که دندانش لق‌شده پرسید، آیا می‌توان آن را با نوار زرین بندد؟ و اگر بیفتد می‌توان به‌جایش دندان گوسفند بگذارد؟
فرمود: آرى اگر خواهد، آن را بندد، به شرطی که ذبح شرعی شده باشد (محاسن برقی، ۶۴۴؛ مکارم الأخلاق ۱۰۹؛ بحار الأنوار، بیروت، ج۶۳، ۵۲).
۳) وَ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (ع) قَالَ: سَأَلَهُ أَبِی وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الرَّجُلِ یَسْقُطُ سِنُّهُ فَیَأْخُذُ مِنْ أَسْنَانِ مَیِّتٍ فَیَجْعَلُهُ مَکَانَهُ قَالَ لَابَأْسَ.
زراره گوید: پدرم در انجمنی که من حضور داشتم از امام ششم (ع) دربارۀ مردی پرسید که دندانش فروافتاده و کشیده است: آیا می‌توان به‌جای دندان افتاده، از دندان مرده بهره ببرد؟
فرمود: باکى نیست. (محاسن، ۶۴۴؛ مکارم الأخلاق، ۱۰۹).
۴) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (ع) عَنِ الْعَاجِ قَالَ لَابَأْسَ بِهِ وَ إِنَّ لِی مِنْهُ لَمُشْطاً. از عبداللَّه فرزند سلیمان گوید: از ابوجعفر (ع) پرسیدم [ساخت دندان] از استخوان فیل فرمود: باکى ندارد و منهم از آن شانهاى دارم (مکارم الاخلاق، ۷۹).
۵) ابن‌محبوب، عن العلاء بن رزین، عن محمد بن مسلم، قال: رأیت أباجعفر (ع) یمضغ علکاً.
فقال: یامحمد! نقضت الوسمه أضراسی فمضغت هذا العلک لأشُدّها.
قال: و کانت استرخت، فشدّها بالذهب.
امام باقر (ع) را دیدم، سقز می‌جوید، فرمود: ای محمد! وسمه دندان‌هایم را سست و باریک [گونه‌ای سایش] کرده است، سقز جویدم تا آن را استوار سازد.
راوی گوید: [پس از گذر مدتی] دندانهای ایشان سست و جنبان شدند، پس ناگزیر به بستن آن‌ها با [سیم] زرین شد. (کافی ج۶، ۴۸۲؛ بحار الانوار، ۴۸، ۲۹۸، حدیث ۳۴، باب السواد و الوسمه)
احادیث و روایت یادشده، نمایشگر وجود دندان‌سازان و دانش دندان‌سازی در راستای جایگزینی دندان برای مسلمانان پیش و پس از آشکارشدن اسلام است.
دندان های روکش طلا در چین از زبان مارکوپولو
زمانی که در سال ۱۲۷۰م مارکوپولو به چین سفر نمود در جایی به نام کارداندان Kardandan دید که هم مردان و هم زنان این ناحیه دندان‌هایشان را با تکه‌ای از طلای نازک پوشانده‌اند. روکش‌های طلایی ایشان نازک‌بینانه همانند دندان ساخته شده بود که چسبندگی همیشگی به دندان داشت. این که روکش‌های طلایی جنبۀ آرایشی داشته یا ترمیمی، هنوز گزاره نشده است، ولی آشکار است که چینیان در سدۀ ۱۳م کارهای ترمیمی بر روی دندان را می‌دانسته‌اند. (دندانپزشکی امروز- شماره ۱۶)
در ژاپن دندان کامل بالا و پایین که تنها با چسبندگی و فشردگی هوا ثابت نگه داشته می‌شدند
ژاپنی‌ها تا سدۀ ۸م هنر کنده‌کاری بر روی چوب و ساختن بودای چوبی را با مهارت فراگرفته بودند. ازاین‌رو، امکان دارد که دندان دست‌ساز چوبی نیز در همان زمان می‌ساختند و به طور یقین تا اوایل دوران توکوگاوا زمینه‌های هنر دندان‌سازی را به بهترین وجه فراهم کرده بودند.
پیر فوشارد دندان‌پزشک به نام فرانسوی به سال ۱۷۲۸م در نوشته‌های خود از دست‌دندان کامل ساختۀ خودش سخن می‌گوید که تنها از فشردگی هوا برای ثابت نگاه‌داشتن آن‌ها بهره می‌برد، ولی او هم‌چنان در ساختن دست‌دندان، فنر به کار می‌برد، با این وجود ژاپنی‌ها ۲۰۰ سال پیش از او دست‌دندان کامل بالا و پایین ساخته بودند که تنها با چسبندگی و فشردگی هوا ثابت نگه داشته می‌شد.
شگفت‌آورست که دانسته شود! دست‌دندان‌ها، از چوب ساخته می‌شد. بیش از ۱۲۰ جفت دندان دست‌ساز کامل چوبی یافت شده است که دیرینگی آن‌ها به آغاز سدۀ ۱۶م تا نیمۀ سدۀ ۱۸م می‌رسد.
دندانهای دست‌ساز چوبی ژاپنی در آغاز، از درون یک تکه چوب خوشبو داشت، مانند چوب گیلاس؛ یا زردآلو تراشیده می‌شد.
نخستین گام با موم زنبور عسل، قالبی از آروارۀ بی‌دندان گرفته می‌شد سپس چوبی به اندازۀ آن قالب درون دهان بیمار، تراش داده می‌شد تا در آن جای گیرد پس از آن با رنگدانه‌های شنگرف یا جوهر هندی رنگ می‌شد و با علامت‌گذاری نقاط پست و بلند، درون دست‌دندان به گونه‌ای تراش داده می‌شد که با بخش درونی دهان هماهنگی داشته باشد، شیوۀ کارکردی آن چندان تفاوتی با آخرین روش‌های امروزین ندارند.
پایۀ دست‌دندان چوبی به خوبی در سقف دهان امتداد می‌یافت تا میزان نگهداری و در جای‌ماندن آن را افزایش دهد و حتا نقش لبه‌های نامنظم سقف دهان بر روی آن کنده‌کاری می‌شد.
دندانهای پروتز را از جنس مرمر یا استخوان جانوران برمی‌گزیدند سپس آن را به شکل دندان آدمی درمی‌آوردند و درون چوب، می‌گذاشتند. گاهی از دندانهای کشیده شده انسان نیز بهره می‌بردند و به جای دندانهای آسیا، تیغه‌های مسین؛ یا آهنین می‌گذاشتند تا نیروی جوندگی را افزایش دهند. همواره رنگ‌کردن دست‌دندان به خواست بیمار بود که گویای متاهل‌بودن دارنده‌اش می‌بود، سپس دندان را با لاک و الکل می‌پوشانیدند تا بتواند در برابر PH بزاق دهان ایستادگی کند.
کهن‌ترین دست‌دندان فک بالا از ساخته‌های ژاپنی‌ها، از آن یک کاهن زن بودایی به نام ناکااوکاتای است که او با نام هوتوکه‌هیم؛ یا خانم‌بودا شناخته می‌شد او در پرستشگاه گابخوجی در واکایاما در حدود سال‌های ۱۵۰۰م زندگی می‌کرده است که در میان وسایل شخصی او در معبدی که به شکل موزه در آورده شده است، آئینه، دوات سنگی، بادبزن، رنگ، چند استخوان و یک دست‌دندان چوبی یافت شده است. گفته می‌شود: خود کاهن آن را درست کرده است. همچنین ردی از اکسیدآهن بر روی دندان‌ها دیده می‌شد که گواه سیاه‌شدن آن‌ها در یک برهۀ زمانی است. گمان می‌رود، در آن زمان کاربرد دست‌دندان چوبی رایج بوده است، چون در سدۀ ۱۶م واکایاما جزو روستاهای دور افتاده به شمار می‌آمده است. (دندانپزشکی امروز – شماره ۱۷)
دندانپزشکی در سده‌های ۱۳ – ۱۶م
گی دوکولیاگ در سال ۱۳۴۳ شاهکار خود – اینونتوریوم (Inventorium طب جراحی – را نوشت و بزودی اصول مطرح شده در این کتاب از اصول جراحی آن زمان شد و در ۱۵۹۲ به زبان فرانسه بومی (vernacular) ترجمه شد. این کتاب برای استفاده جراحان به ایتالیایی، انگلیسی، آلمانی و عبری نیز ترجمه و حدود ۱۳۰ بار تجدید چاپ شد.
کار دوکولیاک در زمان خود و قبل از تکون چاپ باید بسیار مهم بوده باشد که امروزه حدود ۳۵ نسخۀ خطی از magnum opus وی موجود است. دوکولیاک در «اینونتوریوم…. طب جراحی» آناتومی دندان‌ها و رویش آن‌ها را تحت عنوان نشانه (evidence) شرح داده است و ذکر کرده است که گاهی در بزرگسالان به طور ناگهانی دندانهای اضافی می‌روید. همچنین او بیماری دهان و دندان را نیز فهرست‌بندی کرده است که درد، سایش، خوردگی و لقی از آن جمله‌اند و درمان آن‌ها را نیز به دو گروه کلی عمومی universal)) و ویژه (particular) تقسیم‌بندی کرده است.
او مـی‌گوید: اگر دندانی افتاد باید آن را با دندان انسان یا دندانهای تراشیده شده از استخوان گاو و گوسفند جایگزین نمود و آن را با سیم طلا به دندانهای دیگر محکم کرد. دوکولیاک در مورد پروتزهای دندانی بسیار مختصر بحث کرده است.
گی دوکولیاک دکتر دانشگاه مون‌پلیه و طبیب پاپ‌ها [کلمنت، اینوسانت و اوربین] با نفوذترین نویسندۀ پزشکی‌جراحی در سدۀ ۱۴ و ۱۵م بوده است. چنانچه در آخرین چاپ کتاب وی آمده است وی عضو دانشکده و بیمارستان بزرگ فرانسه در مون پلیه و پزشک شخصی سه پاپ بوده است. (دندانپزشکی امروز – شماره ۲۱)
رنسانس (تولد دوباره)
نقاشی آمبروآز پاره (۱۵۱۰-۱۵۹۰م) – پاریس ۱۵۷۵م، گویای نخستین تئوری پروتز دندانی پارسیل است که نه تنها با آن می‌توان زیبایی را به دست آورد؛ بلکه سخن‌گویی را نیز بهتر و رساتر خواهد کرد، ولی کسی نمی‌توانست با آن‌ها خوراکی را بجود؛ بنابراین آن را پیش از خوردن از دهان درمی‌آورد.
او در کتابش: Intrrodaction ou entrée pour parvenir â la vraie connaissance de la chirugie بحثی را دربارۀ جادادن دوبارۀ دندان‌هایی که به هرگونه می‌افتند یا سالم درمی‌آیند [کاشت دوبارۀ دندان] سخنی گسترده و فراگیر دارد.
همچنین روش تهیه دندانهای ساخته شده از استخوان و یا از عاج فیل و یا از دندان شیر ماهی یا اسب آبی شگفت‌انگیزانه آموزش می‌دهد. این دندان‌ها با رشته‌هایی زرین و یا سیمین به دندانهای کنار خود به خوبی بسته شده، استوار به‌جامی‌ماندند.
همچنین برای درست سخن‌گویی لب‌شکریان و شکاف‌کامیان دستگاهی ساخته شده از یک صفحۀ زرین یا سیمین فراهم آورده می‌شد و در کام سوراخ‌دار جا داده می‌شد. (محرابی، ۲۴۴۲-۲۴۴۳).
او می‌گوید وقتی دندانهای قدامی از دست برود که اغلب ممکن است در اثر ضربه و تصادف باشد نه تنها به زیبایی صدمه می‌زند؛ بلکه صحبت کردن نیز مشکل می‌شود. پس از صبر برای بهبود لثه او برای جایگـزینی دنـدان‌های از دست رفته از استخوان یا عاج می‌ساخت و آن را به گونۀ پل با سیم زرین به دندانهای کناری چفت و بست شده است.
بزرگترین پیشکش او به رشتۀ پروتز دندان دستگاهی است که سوراخ کام را می‌بست (palatal abturator) اگر چه دکتر آماتوس لوسیتانوس گونه‌ای از این دستگاه را در ۱۵۶۰م گزاره کرده بود، ولی در کتاب جراحی پَره که اولین بار در ۱۵۶۳ منتشر شد، کار او توجه عمومی را جلب کرد. در آن زمان به جهت فراگیری بیماری سیفلیس و این که هیچ درمان موثری برای آن شناخته نشده بود و بیماری معمولاً تا سوراخ شدن کام پیش می‌رفت نیاز به این وسیله بیش از امروز بود. وسیله ساده و موثر پَره شامل ورقه‌ای خم شده از طلا بود و اندازه آن به گونه‌ای بود که حفره را کاملاً می‌پوشاند و شکل آن از سطح کام پیروی می‌کرد.
در سطح محدب آن گیره کوچکی لحیم می‌شد و داخل آن اسفنج می‌گذاشت و آن را داخل حفره بینی فرو می‌کرد تا تراوش‌ها آب بینی را جذب کند، و متورم شود و ورقه طلا را در جای خود نگه دارد. شیوۀ کاربردی پروتز یاد شده، انگیزه‌ای می‌شد تا این دستگاه زیباترین و بهداشتی‌ترین ابزار باشد که نه تنها شکاف را بندد؛ بلکه خوردن، نوشیدن و درست سخن‌گفتن بیمار را نیز بهسازی نماید. (دندانپزشکی امروز – شماره ۲۶)
کتاب‌نامه
آسمان و جهان، ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر فرزند محمدتقى (د: ۱۱۱۰ق)، برگردان محمدباقر کمره‌اى، ده جلد، دراالکتب اسلامیه، تهران، ۱۳۵۱؛
بحار الانوار، کتاب ۴۸، ملا محمدباقر مجلسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۹۶ق.
بحار الانوار، کتاب ۵۴، ملا محمدباقر مجلسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۹۱ق.
بحار الانوار، کتاب ۶۱، ملا محمدباقر مجلسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۷ق.
بحار الانوار، کتاب ۶۶، ملا محمدباقر مجلسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۵خ.
تاریخ تمدن، ج۳، قیصر و مسیح، ویل دورانت، مترجمان حمید عنایت، پرویز داریوش و علی اصغر سروش، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۷خ؛
تاریخ مصور پزشکی جهان، دکتر ولی‌الله محرابی، انتشارات دایره المعارف تاریخ پزشکی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۴
تاریخ نگارش های عربی، فواد سزگین، ج ۳، برگردان خانۀ کتاب، تهران، ۱۳۸۰خ؛
حاوی فی الطب فی أمراض الأذن و الأنف و الأسنان، بیماری‌های گوش و بینی و دندان، رازی، وزارت فرهنگ، چاپخانۀ مجلس دایره‌المعارف عثمانی، حیدرآباد، دکن، هند، ۱۳۷۵ق / ۱۹۵۵م،. برگردان پارسی، محمدابراهیم ذاکر، مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ۱۳۹۱خ.
دانشگاه گندی‌شاپور در گهواره تاریخ، مهربان شهروینی، تهران‌پورشاد، تهران، ۱۳۸۱٫ ← شهروینی
دندانپزشکی امروز از کتاب تاریخ مصور دندانپزشکی، شمارۀ ۱، ۲، ۵،۶، ۹، ۱۶، ۱۷، ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۲۶، ۴۷ و ۴۸، ۱۳۷۶ و ۱۳۷۵
سیری در سه قرن دانش دندانپزشکی، پژوهش و گردآوری، محمدابراهیم ذاکر، مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه شهید بهشتی، انجمن دندانپزشکان ایران، ۱۳۸۹خ؛
محاسن برقی، ابوجعفر احمد فرزند محمد فرزند محمد فرزند خالد برقی (د۲۸۰ یا ۲۷۴ق)، پژوهش جلال‌الدین حسینی (محدث)، چاپ تهران، ۱۳۲۷خ
مَکارِمُ الْاَخْلاق، ابوالفضل حسن فرزند فضل فرزند امین‌الاسلام طبرسی (سدۀ ۶ه) انتشارات شریف رضی، قم، ۱۳۷۰؛
اصول کافی، محمد فرزند یعقوب فرزند کلینی (۲۵۸ ـ ۳۲۸ق)، پژوهش علی‌اکبر غفاری، دارالکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ق؛
مالوین، ۲۹-۳۰).
وندیداد، هاشم رضی، انتشارات بهجت، ۱۳۸۵خ.
وندیداد، به کوشش جلیل دوست‌خواه، انتشارات مروارید، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۴خ.
گنجینه از تلمود، راب، دکتر، ا، کهن – امیرحسین حیدری‌پور، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۲خ.
Dentistry, An illustrated history, Malvin E. Ring, D. D. S., M. L. S., F. A. C. D., Mosby- year book, INC, ST. LOUIS. BALTIMORE. BOSTON. CHICAGO. LONDON. PHLADELPHIA. SYDNEY. TORONTO, January 1985